واژۀ بازتوانی یا توانبخشی (Rehabilitation) برای ما مفهومی غریبه نیست.
سالهاست که وقتی خودمان با اطرافیان‌مان به مشکلی پزشکی برمی‌خوریم، مثلاً دست یا پایمان در حادثه‌ای آسیب می‌بیند و دچار دردهای موضعی می‌شویم، یا وقتی کسی مشکل تعادل و راه رفتن پیدا می‌کند و یا حتی خدای نکرده، سکته قلبی و یا مغزی برایش اتفاق می‌افتد، شنیدن این عبارت از سوی پزشکان، مبنی بر اینکه همزمان با طی شدن پروسۀ درمانی روتین، از قبیل استراحت و مصرف دارو و غیره، برای درمان هرچه سریعتر و بهتر و بازگشتن به زندگی عادی، باید "چند جلسه فیزیوتراپی نیز انجام شود"، برای ما ناآشنا نیست.
بازتوانی یا توانبخشی، فرآیندی است که در آن به فرد آسیب دیده کمک می‌شود تا توانایی از دست رفته خود پس از یک واقعه، بیماری یا آسیب را که منجر به محدودیت عملکردی وی شده است را مجدداً به دست آورد.

 با رشد و توسعۀ علوم اعصاب (نوروساینس) متخصصان متوجه شدند که به واسطۀ وجود توانایی خاصی در مغز انسان که خاصیت "نوروپلاستیسیتی" یا "انعطاف پذیری عصبی" نامیده می‌شود، مغز انسان می‌تواند برخی آسیب‌های وارده به خود را با به کمک تمرین‌هایی خاص و مستمر جبران و ترمیم کند.

این چنین شد که راه برای توسعۀ دانشی جدید، تحت عنوان بازتوانی عصبی (Neuro Rehabilitation) باز شد. تولد این رشته، خبرهای خوشی برای درمان افراد آسیب دیده از سکته‌های مغزی، ام اس، انواع دمانس (زوال عقل) و اسکیزوفرنیا، اختلالات تکاملی مانند اختلالات طیف اوتیسم و حتی افرادی که به آسیب‌های ضربه‌ای مغزی یا TBI دچار شده بودند، با خود به همراه داشت و روند درمانی این بیماران را سرعت بیشتری بخشید.
زمان اندکی لازم بود که دانشمندان پس از کسب این تجربیات موفق، به امکان استفاده از این تکنیک‌ها در ترمیم و بهبود برخی مولفه‌های شناختی در انسان از قبیل: عواطف، احساسات، حافظه، توجه تمرکز، یادگیری، تصمیم گیری و غیره فکر کنند. زمان تولد دانش بازتوانی شناختی(Cognetive Rehabilitation) فرارسیده بود.

 جذابیت‌های این دانش آنقدر زیاد بود که طیف عظیمی از پژوهشگران و متخصصان علوم مختلفی از قبیل، روانشناسی، روانپزشکی، مهندسی پزشکی، هوش مصنوعی، علوم شناختی، علوم اعصاب، کامپیوتر، تربیت بدنی و حتی علومی چون فلسفه، جامعه شناسی و هنر را مفتون و شیفتۀ خود کرد و به جولانگاه دل باختگان شناخت انسان و اسرار ذهنی و شناختی او مبدل شد.
اگر روزگاری علاقۀ پرزیدنت جرج بوش به درمان بیماری آلزایمر و بودجه‌های کلانی که او برای تحقیق بر روی این اختلال اختصاص داد، به رشد دانش نوروساینس در دنیا کمک فراوانی کرد، اینبار اما خیل عظیم سرمایه گذاری‌های دولت‌های کشورهای مختلف در گوشه و کنار دنیا و هجوم کمپانی‌های مختلف چند ملیتی به سمت این رشتۀ نوظهور، بازتوانی شناختی را به زودی از مرزهای دانشگاهی و آزمایشگاهی و پژوهشی رها کرد و او را با قدرت، به جایگاهی ویژه در مراکز درمانی و کلینیک‌ها و پروسه‌های بالینی رساند.

 ناز و نیاز مغز و مولفه‌های شناختی در انسان با پژوهشگران و کاشفان اسرار مغز، اما هنوز در ابتدای راه بود. "انعطاف پذیری عصبی" یا "نوروپلاستیسیتی" در ائتلافی اسرارآمیز و عجیب با "پدیدۀ جابجایی" در مغز انسان کرشمه‌های پژوهشی و درمانی فراوانی در عالم علم ایجاد کرد.
اگر روزی روزگاری، خالقان تئوری آشوب (Chaos Theory)، مشفقانه هشدار داده بودند که حرکت آرام بال پروانه‌ای در جنگل‌های آمازون، ممکن است سیلی عظیم و مرگبار در آن سوی جهان ایجاد کند، اینبار آزمایش‌ها نشان داد که که یک ماه تمرین به صورت استفاده از دست غیرغالب در نوشتن، علاوه بر بهبود روند کنترل حرکات دست، ولع سیگار کشیدن در افراد سیگاری را نیز کاهش می‌دهد!!!
جذابیت‌ها دو چندان شد. در دوران عزلت فلسفۀ اخلاق و کم اثر شدن خطابه‌های مردان صلح طلب عالم سیاست، در روزگاری که دیگر"جانی" به "جهانی" نمی‌ارزید، نتایج پژوهش‌های مرتبط با علوم شناختی و خصوصاً بازتوانی شناختی، چشم‌های قانون گذاران و قاضیان و والیان و شاکیان و مصلحان اجتماعی را نیز به سمت این علوم چرخاند.
آیا این دانش می‌تواند در درمان و پیشگیری از جرم و معضلاتی چون اعتیاد به مواد مخدر و الکل نیز حرفی برای گفتن داشته باشد؟
زمان حبس نفس‌ها در سینه فرا رسیده بود. علوم شناختی، قدرت خودش را به رخ همگان می‌کشید.

  بازتوانی شناختی تا به امروز در دو چهره، خود را به علاقه مندان خود نمایانده است:

       بازتوانی شناختی کلاسیک

        بازتوانی شناختی کامپیوتری (CRT)

بازتوانی شناختی کلاسیک، آموزش‌هایی برای جبران ضعف‌های شناختی دارد.

ساده ترینش، قرار دادن فهرستی از لیست وسایلی است که فرد باید پیش از خروج از خانه به همراه خود بردارد.
این موارد را روی کاغذ می‌نویسند و بر روی درب ورودی منزل قرار می‌دهند. در شکل‌های پیچیده‌تر، بازتوانی شناختی کلاسیک، یک سری تمرینات شناختی قلم و کاغذی هم دارد که در منزل یا کلنیک، به شخص مددجو ارائه و با او تمرین می‌شود.
نتایج پژوهش‌های معتبر علمی نشان داده است که اثرات یک دورۀ درمانی سه جلسه‌ای در هفته، اگر شش هفتۀ پیاپی ادامه پیدا کند، می‌تواند در طول زندگی بیمار، محسوس و قابل سنجش باشد. بازتوانی شناختی، پیر و جوان نمی‌شناسد.
در هر سنی می‌توان از این دانش برای ارتقاء وضعیت شناختی شخص بهره برد، هر چند توانایی انعطاف‌­پذیری عصبی در کودکان نسبت به بزرگسالان هم بیشتر می‌باشد. هم سریعتر خود را در فرآیندهای رفتاری نشان می‌دهد. قابلیت تغییرپذیری تا پایان عمر باقی می‌ماند. 

اما بازتوانی شناختی کامپیوتری، حکایتی دیگر دارد. بازتوانی شناختی کامپیوتری، فرآیندی پرورشی است که طی آن فرد با انجام مکرر تمرینات شناختی، مهارت‌های اساسی شناختی خود را که مبنای بسیاری از فعالیت‌­های روزانه چون یادگیری و غیره است، پرورش داده و تقویت می‌کند.
این تمرینات را رایانه به سرعت و با دقت ارائه می‌کند. نحوه ارائه این تمرینات به گونه‌ای است که مهارت‌های شناختی فرد به چالش کشیده شده و در اثر موفقیت‌های پی در پی در طی این چالش‌­ها، مهارت­‌های شناختی ارتقاء پیدا می‌‌کند. در فرآیند پرورش شناختی کامپیوتری، با استفاده از آزمون‌های شناختی و تحصیلی، مشاهدات بالینی، عملکردهای روزانه و گزارش‌های والدین و غیره، مهارت‌­های شناختی که نیاز به پرورش دارند شناخته شده و برای پرورش هدف­‌گذاری می‌شوند. 

در ادامه برخی از این ابزارهای بازتوانی شناختی کامپیوتری معرفی می‌شوند:

• برنامۀ Sound Smart  یک برنامه آموزشی جذاب و محصولی فوق العاده از کمپانی BrainTrain است که همانند بازی‌های کامپیوتری طراحی شده است.
  این برنامه دارای ۱۱ بازی با سطوح مختلف بوده و علاوه بر آموزش و تمرین الفبا، مهارت‌های توجه و حافظه فعال، مهارت‌های شنیداری، هجی کردن و تلفظ حروف، تفکیک و تمیز اصوات، ریاضیات (کلاس اول تا پنجم دبستان)، پیروی از دستورات، سرعت پردازش مغزی و حتی کنترل تکانه (مهارت‌هایی که برای موفقیت در زندگی و تحصیل حیاتی هستند) را بهبود بخشد.

• برنامه The amazing Brain Train (قطار شگفت انگیز مغز) با دارا بودن مجموعه ای از بازی‌های کوتاه قابلیت سرگرم کنندگی زیادی دارد.
  این برنامه ۱۵ بازی مختلف دارد که انجام هر یک مستلزم بکارگیری مهارت‌های شناختی ویژه‌ای است. بازی‌های این برنامه از لحاظ کارکرد روی مهارت‌های شناختی به ۵ حیطه مختلف تقسیم می شوند.

این ۵ حیطه بدین شرح است:

• بازی های مربوط به مهارت برنامه ریزی
• بازی های مربوط به مهارت تجسم فضایی
• بازی های مربوط به مهارت جستجو
• بازی های مربوط به مهارت حافظه
• بازی های مربوط به مهارت اعداد

در هر یک از حیطه‌های مشخص شده ۳ بازی مختلف وجود دارد، که هر یک از بازی‌ها موجب بکارگیری و پردازش مهارت مربوط به خود می‌شود. هدف همۀ بازی‌ها حل کردن بیشترین تعداد معماها و چالش‌های ممکن هر مرحله، قبل از اتمام زمان است‌. امتیازدهی بر مبنای سرعت و تعداد معماهایی که حل شده‌اند انجام می‌گیرد. به دلیل سطوح پیش رونده و سرگرم کنندگی، بازی قابلیت استفاده در سنین مختلف را دارد.

• بازی The Smart Driver (رانندۀ زرنگ) نرم‌افزاری برای تمرین ادراک دیداری و ردیابی دیداری می‌باشد. هدف از این بازی یادگیری مفاهیم رانندگی هوشمندانه و ایمن و همچنین مختصری از قوانین ابتدائی جاده است. این نرم‌افزار برای سرگرمی طراحی شده است و در عین حال مهارت‌های زیر را بهبود می‌بخشد:

•    نرم افزار N-Back (حافظۀ کاری): حافظه فعال نوعی حافظه کوتاه مدت است که برای حفظ موقت تعدادی از اطلاعات در ذهن و پردازش آنها به منظور استدلال و حل مسئله به کار می‌رود و اطلاعات مزاحم را کنار می‌گذارد.
  در واقع وقتی استدلال، برنامه‌ریزی و حل مسئله می‌کنیم از حافظه فعال خود بهره می‌گیریم. حافظه فعال نقش مهمی در موفقیت تحصیلی و بویژه مهارت‌های حل مسئله و ریاضیات دارد. برنامه تمرینی N-Back برنامه‌ای بی نظیر برای تمرین و تقویت انواع حافظه فعال و در سنین و سطوح مختلف می‌باشد.
  این برنامه قابلیت تنظیم برای تقویت انواع حافظه کاری را دارد و از محرک‌های مختلف استفاده می‌کند. بنابراین تکالیف مختلفی را برای کاربر در نظر می‌گیرد.
  از آن جمله می‌توان به تکلیف دیداری- تصویری، تکلیف شنیداری، تکلیف دیداری-فضایی، تکلیف ریاضی-منطقی و غیره اشاره کرد. استفاده روزانه از این برنامه برای تمام کسانی که خود را برای شرکت در امتحانات به ویژه کنکور آماده می‌کنند توصیه می‌شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که انجام این تمرین روزانه به مدت ۲۰ دقیقه، ۵-۴ روز در هفته باعث ارتقاء حافظه فعال و هوش سیال می‌گردد.